Op universiteiten zijn de laatste jaren honderden internationale samenwerkingen en sollicitaties van buitenlandse onderzoekers niet doorgegaan, omdat die mogelijk te veel risico’s zouden opleveren.
Dat is gebeurd op advies van speciale teams die de Nederlandse universiteiten hebben opgericht om te voorkomen dat gevoelige kennis en technologie in verkeerde buitenlandse handen komen. Die interne adviezen wegen zwaar, al kan er soms van worden afgeweken.
Een en ander blijkt uit antwoorden op vragen die de NOS heeft gesteld aan de tien universiteiten die in de praktijk het meest te maken hebben met dilemma’s op het gebied van ‘kennisveiligheid’.
Nederland doelwit
Daarbij gaat het niet alleen om het weglekken van sensitieve informatie. Nederlandse kennisinstellingen – inclusief hogescholen en wetenschappelijke instituten zijn dat er 68 – letten er ook op dat buitenlandse mogendheden als China, Rusland of Iran geen invloed krijgen op het onderwijs en onderzoek of studenten uit eigen land onder druk zetten. En dat er geen mensenrechten in het geding zijn bij internationale samenwerkingen.
Vooral sinds 2022 wordt er in de academische wereld harder gewerkt aan het verhogen van de veiligheid. Dat was ook het jaar dat de Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding en Veiligheid (NCTV) waarschuwde voor met name China.
Dat land zou ervoor zorgen dat “Nederlandse bedrijven, kennisinstellingen en wetenschappers op grote schaal doelwit zijn van diverse (digitale) aanvalscampagnes die proberen hoogwaardige technologie buit te maken”.
‘Open waar mogelijk’
Op de TU Delft, de grootste technische universiteit van het land, krijgt het adviesteam inmiddels zo’n 700 zaken per jaar voorgelegd. Niet vreemd, want Delft ontwikkelt veel ‘sleuteltechnologie’ en doet bijvoorbeeld raketonderzoek dat voor andere landen zeer interessant kan zijn.
Meestal valt de risicoanalyse positief uit. Volgens programmadirecteur Peter Weijland is dat in lijn met het Nederlandse beleid zoals dat door de vorige minister van Onderwijs Dijkgraaf is ingezet: “Open waar mogelijk, gesloten waar nodig.”
Het idee daarachter is dat wetenschap het per definitie moet hebben van wereldwijde kennisdeling en dat Nederlandse universiteiten daarbij toptalent uit binnen- én buitenland willen aantrekken.
Gevoelige informatie wissen
In ongeveer 15 procent van de gevallen is het advies in Delft echter negatief; aan de Technische Universiteit Eindhoven is dat 30 procent, mogelijk omdat daar een ander soort zaken wordt voorgelegd.
Reden voor zo’n negatief advies is bijvoorbeeld dat uit het cv van een onderzoeker blijkt dat die banden heeft met een van de “Seven Sons of National Defence”, een groep universiteiten die verbonden is aan de strijdkrachten van China, het Chinese Volksbevrijdingsleger.
Soms is het advies positief onder voorwaarden. Zoals bij een reis naar een risicoland waarbij het verstandiger is dat Nederlandse wetenschappers eerst alle gevoelige informatie van hun laptops halen.
Screenen van wetenschappers
Komen universiteiten er zelf niet uit, dan kunnen zij voor advies terecht bij een in 2022 opgericht landelijk Loket Kennisveiligheid. Dat is sinds de start meer dan 500 keer geraadpleegd.
De adviesteams van universiteiten baseren hun inschattingen nu nog op een vrij beperkt aantal gegevens: enerzijds de informatie die de buitenlandse kandidaat voor een functie over zichzelf opgeeft. En anderzijds de vraag of het veld waarin hij actief is gevoelig is, bijvoorbeeld omdat het onder internationale sancties valt. Of op de lijst staat van technologie die wordt ontwikkeld voor vreedzame toepassingen, maar die ook kan worden ingezet voor militaire doeleinden of voor schending van mensenrechten.
Daadwerkelijk screenen van buitenlandse onderzoekers of masterstudenten kunnen universiteiten en andere instellingen niet. De bedoeling is dat Justis dat voor zijn rekening gaat nemen, de organisatie die ook al de verklaring omtrent gedrag (vog) uitgeeft.
Volgens het ministerie van Onderwijs wordt binnenkort de eerste versie van een wetsvoorstel gepubliceerd die dat mogelijk moet maken. Duidelijk is al wel dat de uitkomsten van die screening bindend zullen zijn: wie geen groen licht krijgt van Justis, mag niet worden aangenomen.
Alertheid
Zorgen zijn er ook over die Screeningswet: gaat die er niet voor zorgen dat gewilde sollicitanten voor een andere werkplek in de wereld kiezen omdat de administratieve procedures in Nederland te lang duren?
De PVV noemde het onlangs in een Kamerdebat “bespottelijk” dat daarbij volgens juristen niet uitsluitend mag worden ingezoomd op risicolanden zoals China, omdat dat discriminerend is. Daardoor moeten er jaarlijks mogelijk wel 10.000 buitenlandse onderzoekers en masterstudenten worden gescreend die met sensitieve technologie te maken krijgen.
De huidige minister van Onderwijs Bruins (NSC) beloofde de Kamer in hetzelfde debat een “uitvoeringstoets” die duidelijk moet maken hoe tijdrovend de screening in de praktijk precies gaat worden. Maar hij prees vooral de huidige “alertheid” van universiteiten, waarmee zij volgens hem vooroplopen: “Er zijn al buitenlandse delegaties gekomen om te zien hoe wij dat doen.”
