De Nederlandse democratie staat onder druk en heeft onderhoud nodig, waarschuwt de Raad van State (RvS) in het jaarverslag over 2024. Het bestel wordt uitgehold “als krachten binnen en buiten het politieke domein” democratie alleen maar gebruiken als middel om de meerderheid aan de macht te helpen.
“Democratie is zoveel meer dan de helft plus één”, schrijft de belangrijke kabinetsadviseur. De RvS wijst bijvoorbeeld op het belang van wetenschap, onderwijsinstellingen, onafhankelijke media, adviesorganen en maatschappelijke organisaties voor het functioneren van de democratie.
De raad stelt verder dat minderheden moeten worden beschermd, fundamentele rechten gerespecteerd en dat er een open maatschappelijk debat moet zijn. Ook moeten uitspraken van rechters worden gerespecteerd en moet ook de overheid zich aan wetten en regels houden, betoogt de RvS.
De Raad van State noemt geen concrete gevallen waarin de democratie wordt ondermijnd en wijst ook geen schuldigen aan. Dat kan ermee te maken hebben dat de onafhankelijke adviseur en hoge bestuursrechter het belangrijk vindt om zoveel mogelijk neutraal te blijven.
Basislijn ‘opmerkelijk’
Vorig jaar stond in het teken van grote verschuivingen in politiek Den Haag. De PVV, die lang buitenspel stond in formaties, ging voor het eerst regeren, als grootste partij in een coalitie met VVD, NSC en BBB.
In de formatie ondertekenden de partijen een zogenoemde basislijn over de rechtsstaat. De raad noemt het “opmerkelijk” er “zoveel woorden” gewijd moesten worden aan het waarborgen van de democratie. En het adviesorgaan zegt dat het vragen oproept dat de coalitie vervolgens ingrijpende bezuinigingen op wetenschap, hoger onderwijs en publieke omroep bekendmaakte.
Grenzen aan uitholling
De coalitie stuitte binnen en buiten de politiek op weerstand. Oppositiepartijen reageerden bijvoorbeeld bezorgd op het plan van de coalitie om noodwetgeving in te zetten om snel strenge asielmaatregelen in te voeren, waardoor de invloed van Eerste en Tweede Kamer werd beperkt. Uiteindelijk ging dit voornemen niet door omdat NSC grote bezwaren had.
De democratie moet weerbaarder worden gemaakt door grenzen te stellen aan “ondermijning of uitholling”, betoogt de raad. Die vindt ook dat wetten hierop moeten worden aangepast, bijvoorbeeld door meer eisen te stellen aan hoe politieke partijen zijn georganiseerd en worden gefinancierd.
Ook hier worden geen specifieke partijen genoemd. Maar de PVV krijgt regelmatig kritiek omdat de partij naast Geert Wilders geen leden heeft. Forum voor Democratie is eerder berispt door het bestuur van de Tweede Kamer omdat parlementariërs weigerden hun nevenfuncties op te geven.
Het jaarverslag van de Raad van State heeft altijd een waarschuwend karakter. Vorig jaar stelde de RvS dat het disfunctioneren van rechtsstaat op de loer lag vanwege “kwetsbare vertrouwensrelaties”. Een jaar daarvoor betoogde de raad dat de overheid scherpere keuzes moest maken.
