Nederlandse niet-gouvernementele organisaties (ngo’s) zien de megaboete die Greenpeace gisteren kreeg als onderdeel van een zorgelijke ontwikkeling. De uitspraak is volgens de organisaties niet los te zien van de groeiende macht van bedrijven en de steeds kleiner wordende ruimte waarin maatschappelijke organisaties zich kunnen bewegen.
Een jury in North Dakota oordeelde dat Greenpeace een schadevergoeding moet betalen aan de eigenaar van een oliepijpleiding. In 2016 protesteerde de milieuorganisatie met een inheemse bevolkingsgroep tegen de aanleg hiervan. Het pijpleidingbedrijf daagde Greenpeace vervolgens voor de rechter.
Greenpeace zegt dat rechtszaken zoals deze bedoeld zijn om maatschappelijke organisaties of journalisten het zwijgen op te leggen, door ze te bedelven onder juridische kosten. Die kunnen namelijk flink oplopen, omdat een zaak jaren kan duren. Zo’n zaak wordt ook wel een ‘SLAPP-zaak’ genoemd. Dit soort zaken is niet nieuw, maar komt steeds vaker voor, zien ngo’s.
‘Lachertje’
Nederlandse ngo’s denken dat de uitkomst van de rechtszaak er weleens toe zou kunnen leiden dat maatschappelijke organisaties voorzichtiger worden met kritiek leveren op bedrijven en overheden. “De zaak heeft een duidelijke precedentwerking, alhoewel het wel een Amerikaans fenomeen is dat er zo veel geld mee gemoeid is”, zegt Paul van den Berg, politiek adviseur bij Cordaid. “Organisaties die dit nieuws zien, denken dat ze zelf misschien wel de volgende zijn.”
Bij deze zaken zie je ook het enorme machtsverschil tussen grote bedrijven en ngo’s, zegt Rolien Sasse, directeur van Pax. “Zij hebben enorme inkomens. Alleen al met het inhuren van advocaten staan we 10-0 achter. Terwijl dat voor een bedrijf een lachertje is.” Zo’n zaak kan een ngo al fataal zijn voordat hij voorbij is, vertelt Daniel Simons, jurist bij Greenpeace International.
In Europa is sinds vorig jaar wetgeving tegen zulke SLAPP-rechtszaken. Nederlandse ngo’s maken zich dus nog niet veel zorgen over soortgelijke zaken in Nederland, zeggen ze. “Deze wetgeving moeten we koesteren”, zegt Pax-directeur Sasse, “want het is bedreigend om te zien dat het in een democratisch land kan gebeuren.”
Nederland
Maar ook in Europa en in Nederland staat het maatschappelijk middenveld onder druk, zien organisaties. Volgens de Coalition Against SLAPPs in Europe, een samenwerking van ngo’s, werden er in 2023 166 van dit soort SLAPP-zaken aangespannen, waarvan 12 in Nederland.
Sasse ziet dat in Nederland het besef van het algemeen belang van maatschappelijke organisaties afneemt. “Dat zie je aan discussies in de Tweede Kamer, bijvoorbeeld over het demonstratierecht, financiering of over of wij wel een rechtszaak tegen de staat mogen aanspannen.”
Een goed functionerende rechtsstaat is cruciaal voor maatschappelijke organisaties, benadrukt Van den Berg van Cordaid. “Anders hebben we geen zekerheid dat we beschermd worden door de grondwet.”
Zelfcensuur
Thea Hilhorst, hoogleraar humanitaire studies aan Erasmus Universiteit, maakt zich al langer zorgen over de beperking van de ruimte van het maatschappelijke middenveld. “En nu zien we dit ook in de VS, terwijl dat land zich altijd het toppunt van democratie waande.”
De VS steunde in het verleden juist maatschappelijke organisaties en protesteerde tegen mensenrechtenschending, maar wil nu een streep zetten door de eigen hulporganisatie USAID. “Hierdoor zal je wereldwijd een domino-effect krijgen. Allerlei dictaturen denken nu dat ze gewoon hun gang kunnen gaan. En Amerikaanse organisaties gaan zichzelf censureren, omdat ze bang zijn dat ze anders geen geld meer krijgen.”
Amnesty International zegt dat de uitspraak onderstreept dat zijn werk onmisbaar is. “Onze taak als waakhond is belangrijker dan ooit”, reageert de mensenrechtenorganisatie.
Greenpeace International is in ieder geval niet van plan zich te laten intimideren door de uitspraak. “We bestaan voor een doel. Als we dat niet meer bereid zijn te doen, dan kunnen we net zo goed opdoeken”, zegt jurist Simons.
Pas als de rechter het vonnis van de jury heeft bevestigd, kan Greenpeace in hoger beroep gaan. Als de Amerikaanse tak inderdaad de boete moet betalen, gaat die afdeling failliet, vertelt de advocaat.
Greenpeace International, een van de drie Greenpeace-organisaties die werden aangeklaagd, heeft nu zelf het Texaanse pijpleidingenconcern voor de Nederlandse rechter gedaagd, omdat ze vindt dat de zaak in Amerika nergens op gebaseerd is. Het bedrijf heeft tot 2 juli om een advocaat aan te stellen.
