Hoe behoud je je academische vrijheid als wetenschapper als een van je belangrijkste onderzoekspartners aan de andere kant van de oceaan je motieven in twijfel trekt, je beurs plots stopzet of je tegenhoudt aan de grens? Sinds president Trumps aantreden zijn er grote zorgen over de staat van de wetenschap in de VS, en academici in Nederland merken ook steeds meer van zijn impact op hun vak. Men is bezorgd, maar durft zich niet luid uit te spreken, uit angst voor de gevolgen.
In Leiden kwamen tientallen onderzoekers, voor zover bekend voor het eerst in Nederland, samen om hun zorgen te delen en van elkaar te leren hoe je jezelf en je werk hiertegen wapent. Want de vrees dat je op enig moment aan de Amerikanen moet uitleggen hoe je je verhoudt tot de klimaatwetenschap, trans personen of diversiteitskwesties wordt door bijna iedereen gevoeld. En op een zwarte lijst in de VS sta je zomaar, is de angst.
“Gelieve de mensen in de zaal niet met naam en toenaam te citeren”, begint organisator en universiteitshistoricus Pieter Slaman het gesprek op de rechtenfaculteit in Leiden, geheel in strijd met de gebruikelijke transparantie die de academische wereld betracht. “Het is wansmakelijk dat ik dit moet zeggen, maar hier staan we dan.”
‘Ideologische vragenlijsten’
Ook rector-magnificus Hester Bijl vertelt over de lastige situatie waar de wetenschap nu in verkeert. “Ongewenste ideologische vragenlijsten”, noemt ze de enquêtes die vanuit de VS naar Nederland zijn gestuurd met onder meer de vraag of de Nederlandse instituten bijdragen aan onderzoek naar gender of klimaat. Ze spreekt van “politiek gemotiveerde beperkingen” vanuit de VS.
Niet alleen in Leiden duiken dit soort lijsten op. De Wageningen Universiteit (WUR) was vorige maand groot in het nieuws toen bekend werd dat het instituut een enquête had ontvangen over een onderzoeksproject, met een aantal vragen die door de universiteit als ongewenst en politiserend werden beoordeeld. Er werd onder meer gevraagd of het project bijdraagt aan het beperken van illegale immigratie en ook werd gevraagd of het onderzoeksproject een “milieurechtvaardigheids-” of klimaatproject is.
Een rare vraag, vindt hoogleraar geo-informatiewetenschappen Kirsten de Beurs van de WUR, leidinggevende van een van de onderzoekers die de lijst binnenkregen. “Want ja, wij in Wageningen doen heel erg veel klimaatonderzoek”, vertelt ze. “We hebben de vragenlijst helemaal niet ingevuld, omdat we dan eigenlijk de politiek laten bepalen welk onderzoek we wel en niet kunnen doen, en dan dus de onafhankelijkheid van ons onderzoek in de knoop raakt.”
De Beurs werkte zelf decennia in de Verenigde Staten als onderzoeker, in de staat Oklahoma. Ze legt uit dat dit soort vragenlijsten vaak wordt verstuurd binnen de VS, maar dat ze normaal nooit buiten de VS reiken. Dat dat nu wel gebeurt, vormt een risico voor de academische integriteit, vindt ze.
Zo zou het onderzoekers kunnen stimuleren tot zelfcensuur. “Ik weet zeker dat dat in de VS al gebeurt. Of dat hier al zo is, dat weet ik niet. Maar kijk naar ons geval. Wij gaan in ieder geval niet stoppen met klimaatonderzoek doen omdat dat in de VS niet meer mag.”
“Lees altijd de kleine lettertjes”, is ook de waarschuwing in de zaal in Leiden. Want waar je eerder ervan uit kon gaan dat Amerikaanse contracten of vragen te goeder trouw waren opgesteld, kun je je als Nederlandse onderzoeker nu zomaar tot iets verplichten dat je academische integriteit schendt, klinkt het.
Maar ook als de academische vrijheid in stand blijft, is de schade al geleden. Samenwerkingen zullen hierdoor stranden, zegt men ook in de zaal in Leiden. Nu al zeggen Amerikaanse onderzoekers conferenties af om niet in de problemen te komen of halen ze hun naam van papers. En ook allerlei beurzen zijn al bevroren of geheel stopgezet.
“En hoe verzeker je je voor twee weken vreemdelingendetentie”, vraagt een onderzoeker ernstig. “We hebben echt een richtlijn nodig voor het afschermen van eindscripties”, zegt een ander, die er eerder op wees dat studenten nu al woorden die in de VS omstreden zijn vermijden in de online te lezen samenvattingen van hun scripties.
Tijd stilzetten
“Ik controleer dagelijks of mijn publicaties nog wel online staan”, vertelt weer een ander, die zich bezighoudt met transgenderzorg. Ook organisator Slaman wijst daarop: “We moeten zorgen dat we in Europa zelf onze eigen onderzoeksgegevens en literatuur kunnen opslaan, zodat er niet plotseling dingen in Amerika verdwijnen.”
“Ik wou dat ik de tijd even kon stilzetten om dit moment te onderzoeken”, verzucht een aanwezige Amerikanist die zich grote zorgen maakt over de situatie in het land dat ze al jaren bestudeert. “Maar dat is voor de academici van de toekomst.”
